Τραγούδι-καταγγελία της τουρκικής εισβολής στην Κύπρο, απέναντι σε ελεύθερο σκοπευτή και 60.000 διαδηλωτές! Η ερμηνεύτρια και συνθέτρια εμφανίστηκε «με δική της ευθύνη».
Πολλοί καταφέρονται κατά του διαγωνισμού τραγουδιού της Eurovision με διάφορα επιχειρήματα: Τη χαρακτηρίζουν ένα χαζοχαρούμενο πανηγύρι ελαφρών εμπορικών τραγουδιών, μια πρόφαση για να λογίζεται μέρος της Ευρώπης και το Ισραήλ, μια διαφημιστική πλατφόρμα για την LGBT κοινότητα και την προώθηση του σατανισμού. Λένε ότι η ψηφοφορία βασίζεται σε κριτήρια πολιτικά κι όχι καλλιτεχνικής αξίας των συμμετοχών, ότι αν ακούσεις τα τραγούδια με μάτια κλειστά δεν θα ξεχωρίσεις ποια χώρα εκπροσωπεί το καθένα κ.α. διάφορα, που ο καθένας μας έχει ακούσει. Όμως, ακόμα κι αυτοί που εκφράζονται έτσι για τον διαγωνισμό, δεν κατηγορούν τη συμμετοχή της Ελλάδας σ’ εκείνον που έγινε στη Χάγη στις 3 Απριλίου του 1976. Γιατί η συμμετοχή εκείνη, με το τραγούδι «Παναγιά μου – Παναγιά μου» της Μαρίζας Κωχ και του Μιχάλη Φωτιάδη, ήταν μια πολιτική πράξη: Μια διαμαρτυρία για την εισβολή της Τουρκίας στην Κύπρο τον Ιούλιο του 1974.
Η Ελλάδα άρχισε να συμμετέχει στη Eurovision το 1974, με τη Μαρινέλλα στο «Κρασί, θάλασσα και τ’ αγόρι μου» του Γιώργου Κατσαρού. Το 1975, οπότε συμμετείχε για πρώτη φορά και η Τουρκία, μετά την εισβολή της στην Κύπρο, η Ελλάδα αρνήθηκε να λάβει μέρος. Το 1976 όμως, ο Μάνος Χατζιδάκις, τότε διευθυντής του Τρίτου Προγράμματος της Ελληνικής Ραδιοφωνίας, θεώρησε ότι η Ελλάδα έπρεπε να χρησιμοποιήσει τον διαγωνισμό για να διαμαρτυρηθεί σε διεθνές επίπεδο γι’ αυτή την εισβολή της Τουρκίας. Επέλεξε γι’ αυτό το σκοπό τη Μαρίζα Κωχ, που δεν ήταν στην ομάδα των τραγουδιστών του… Κι ένα ανοιξιάτικο βράδυ, της τηλεφώνησε ξαφνικά ζητώντας να του φέρει το επόμενο πρωί στις 10 ένα τραγούδι – διαμαρτυρία για την Κύπρο, για να λάβουν μέρος στη Eurovision μ’ αυτό. H Μαρίζα χάρηκε τόσο, που δεν έφερε καμιά αντίρρηση. Καθώς το τραγούδι θα ήταν θρήνος για την Κύπρο, και είχε γνώσεις πάνω στα παραδοσιακά μας τραγούδια, αποφάσισε να χρησιμοποιήσει τους στίχους από ηπειρώτικο τραγούδι «Παναγιά μου, Παναγιά μου, παρηγόρα την καρδιά μου». Μ’ αυτή την ιδέα, τηλεφώνησε στο στιχουργό Μιχάλη Φωτιάδη που βρισκόταν στη Θεσσαλονίκη, κι όλη νύχτα έγραφαν το τραγούδι διά τηλεφώνου.
Οι στίχοι που ενέπνευσαν τη Μαρίζα Κωχ στο ηπειρώτικο τραγούδι, το περισσότερο γνωστό ως «δεν μπορώ μανούλα μου»
Από την ολονύχτια συνεργασία τους προέκυψαν αυτοί οι στίχοι:
Κάμπος γεμάτος πορτοκάλια, όι όι, μάνα μου!
Που πέρα ως πέρα απλώνετ’ η ελιά
Γύρω χρυσίζουν τ’ ακρογιάλια, όι όι, μάνα μου!
Και σε θαμπώνει, θαμπώνει η αντηλιά
Στον τόπο αυτό όταν θα πάτε, όι όι, μάνα μου!
Σκηνές αν δείτε, αν δείτε στη σειρά
Δε θα `ναι κάμπινγκ για τουρίστες, όι όι, μάνα μου!
Θα `ναι μονάχα, μονάχα προσφυγιά
Παναγιά μου, Παναγιά μου, παρηγόρα την καρδιά μου!
Παναγιά μου, Παναγιά μου, παρηγόρα την καρδιά μου!
Κι αν δείτε ερείπια γκρεμισμένα, όι όι, μάνα μου!
Δε θα `ναι απ’ άλλες, απ’ άλλες εποχές
Από ναπάλμ θα `ναι καμένα, όι όι, μάνα μου!
Θα `ναι τα μύρια χαλάσματα του χτες
Κι αν δείτε γη φρεσκοσκαμμένη, όι όι, μάνα μου!
Δε θα `ναι κάμπος, `ναι κάμπος καρπερός
Σταυροί θα είναι φυτεμένοι, όι όι, μάνα μου!
Που τους σαπίζει, σαπίζει ο καιρός
Παναγιά μου, Παναγιά μου, παρηγόρα την καρδιά μου!
Παναγιά μου, Παναγιά μου, παρηγόρα την καρδιά μου!
Η Μαρίζα επισκέφτηκε το Μάνο Χατζιδάκι στο σπίτι του την ώρα που της είχε πει, με μια πρόχειρη ηχογράφηση του τραγουδιού. Αυτός κατοχύρωσε τη συμμετοχή στο διαγωνισμό ενθουσιασμένος. Το φιλμάκι προώθησης έφτιαξε ο σκηνοθέτης Κώστας Φέρρης, με πλάνα από το Μυστρά και τη Μαρίζα με πένθιμη περιβολή και ερμηνευτικό ύφος θρηνητικό, αλλά και αποφασισμένο και γενναίο.
Το φιλμ προώθησης της ελληνικής συμμετοχής, σκηνοθετημένο από τον Κώστα Φέρρη
Όμως, μόλις το βίντεο αυτό παίχτηκε στο εξωτερικό, άρχισαν να αντιδρούν για τους στίχους στην Τουρκία οι Γκρίζοι Λύκοι και στην Ευρώπη, οι Τούρκοι μετανάστες που εργάζονταν εκεί. Η Τουρκία αρνήθηκε να συμμετέχει στη Eurovision, σε ένδειξη διαμαρτυρίας. Οι αντιδράσεις των Τούρκων της Ευρώπης κορυφώθηκαν με μια διαδήλωση έξω από το χώρο διεξαγωγής του φεστιβάλ, όπου σύμφωνα με τον Τύπο συμμετείχαν 60.000 άνθρωποι! Παράλληλα, η ασφάλεια του θεάτρου πληροφόρησε τα μέλη της ελληνικής αποστολής ότι λόγω της τεταμένης ατμόσφαιρας έξω και τον εντοπισμό ενός ελεύθερου σκοπευτή, που θα πυροβολούσε την ερμηνεύτρια, αν τραγουδούσε αυτούς τους στίχους στη σκηνή, δεν μπορούσαν να εγγυηθούν την ασφάλειά της… Οπότε, τη συμβούλεψαν να μην εμφανιστεί. Στην επιμονή της να τραγουδήσει κανονικά, την υποχρέωσαν να υπογράψει ότι το κάνει με δική της ευθύνη. Εκείνη υπέγραψε, και βγήκε.* Η εμφάνισή της, με το σκούρο πένθιμο φόρεμα έμπνευσης της Νίκης Γουλανδρή, και την ανύψωση των χεριών για λίγο και στο τέλος, είχαν σκοπό να τονίσουν το θρηνητικό χαρακτήρα του τραγουδιού… Ενώ το ελληνικό χρώμα της συμμετοχής δεν τονιζόταν μόνο από τη μουσική, τους στίχους στην ελληνική γλώσσα και το λαγούτο, αλλά και από το αυθεντικό βυζαντινό, χρυσό κόσμημα που φορούσε. Στο πλευρό της είχε δυο ανθρώπους που εκπροσωπούσαν σχεδόν κάθε τάση στην ελληνική μουσική σκηνή: Από τη μια, ως διευθυντής ορχήστρας συμμετείχε ο χαμογελαστός, ψύχραιμος και κομψός Μάικ Ροζάκης. Που όχι μόνο ήταν γεννημένος έξω από την κυρίως Ελλάδα, στη «διεθνή» Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου, όχι μόνο ξεκίνησε τη μουσική του πορεία στην Ελβετία, σε ηλικία 17 χρονών, στο συγκρότημα Potflair… Όχι μόνο ήταν βιρτουόζος πιανίστας, συνθέτης, μαέστρος και καθηγητής, αλλά υπήρξε τραγουδιστής και μπασίστας των ροκ συγκροτημάτων Charms, Juniors και Playboys, πρωτοποριακών για την Ελλάδα. Από την άλλη έπαιζε ο παραδοσιακός λαουτάρης Δημήτρης Ζουμπούλης, με εμφάνιση που δεν έδειχνε την παραμικρή πρόθεση εναρμόνισης με το μοντέρνο ύφος του φεστιβάλ.
Η ελληνική συμμετοχή στη Eurovision το 1976
Η ελληνική συμμετοχή πήρε τη 13η θέση το διαγωνισμό, με 20 βαθμούς, θέση χαμηλότερη από την 11η της Μαρινέλλας το 1974. Οκτώ βαθμοί δόθηκαν από τη Γαλλία, που είχε κατοχυρώσει τη συμμετοχή της Ελλάδας στο διαγωνισμό. Άλλοι πέντε βαθμοί δόθηκαν από τη γείτονα Ιταλία, τέσσερις από την Ισλανδία, δύο από το Βέλγιο κι ένας από την Πορτογαλία. Όπως ήταν αναμενόμενο από κάποιους, η τουρκική τηλεόραση που μετέδωσε κανονικά τον διαγωνισμό, την ώρα της ελληνικής συμμετοχής διέκοψε και μετέδωσε άλλο πρόγραμμα, με χορό της κοιλιάς – ή κατ’ άλλους, με εθνικιστικά τουρκικά άσματα που ακούγονταν τον καιρό της εισβολής… Ακολούθησε απαγόρευση συμμετοχής της χώρας στο διαγωνισμό μέχρι το 1978.
Μετά την επιστροφή της αποστολής στην Ελλάδα, έγιναν αρνητικά σχόλια για τη χαμηλή θέση και την απευθείας ανάθεση του τραγουδιού στη Μαρίζα Κωχ.** Τότε ο Μάνος Χατζιδάκις απέστειλε στον Τύπο σχετική επιστολή, όπου ανέφερε:
“Διάβασα πολλές επικρίσεις εναντίον της Ραδιοφωνίας, για το ότι δεν εναρμονίστηκε με το επίπεδο της Eurovision και για το ότι δεν έγινε “δημοκρατικότερα” η επιλογή, ώστε “να πετύχουμε”. Πουθενά δε διάβασα τη μόνη, τη μία και τη σωστή άποψη. Ότι δε διαθέτουμε ηλίθιο τραγούδι και είμαστε μια χώρα που έχει τεράστια και αξιόλογη μουσική παράδοση. Λάβαμε μέρος, διότι έπρεπε να δηλώσουμε παρουσία. Διαλέξαμε ένα τραγούδι που μας ταιριάζει και δε μας έκαμε εκ των υστέρων να ντραπούμε. Αν πετυχαίναμε, ίσως να ντρεπόμουν, μια κι εγώ προσωπικά σαν υπεύθυνος, πρώτη φορά συνειδητοποίησα το επίπεδο του θορυβώδους αυτού διαγωνισμού“….
Παρά τη σχετικά χαμηλή θέση της Ελλάδας στη βαθμολογία, τα άρθρα που γράφτηκαν για το θέμα της Κύπρου με αφορμή τη συμμετοχή αυτή, καθώς και οι τηλεοπτικές και ραδιοφωνικές συνεντεύξεις που δόθηκαν διεθνώς, ήταν πολλές και είχαν αντίκτυπο. Έτσι, ο στόχος του Μάνου και της Μαρίζας είχε επιτευχθεί… Και καθώς από εκείνη τη χρονιά απαγορεύτηκαν οι συμμετοχές με πολιτικά τραγούδια, παρέμεινε ένα μοναδικό εγχείρημα.
*Κυκλοφόρησαν φήμες ότι η Μαρίζα Κωχ φορούσε αλεξίσφαιρο γιλέκο στη σκηνή. Καθώς όμως η ίδια δεν έχει αναφέρει κάτι τέτοιο εξιστορώντας τα γεγονότα στην εκπομπή της ΕΡΤ «Μονόγραμμα», που αποτελεί τη βασική πηγή του άρθρου, δεν μπορούμε να τις επιβεβαιώσουμε.
** Βέβαια και το 1974 που είχαν επιλεγεί «δημοκρατικότερα» οι «Νοστράδαμος», μέσα από διαγωνισμό, η συμμετοχή τους ακυρώθηκε και στο διαγωνισμό έστειλαν τη Μαρινέλλα, λόγω κατηγοριών εναντίον του Ιπποκράτη Εξαρχόπουλου.
