Ο Κώστας Βαρώτσος είναι ίσως ο σημαντικότερος σύγχρονος γλύπτης που έχει γεννήσει η Ελλάδα. Όλοι έχουμε περάσει απο τον “Δρομέα” και έχουμε θαυμάσει την ταχύτητα που μπορεί να αναπτύξει ένα στατικό γλυπτό. Ο δημιουργός του είναι ένας πραγματικά διεθνής καλλιτέχνης που τα έργα του κοσμούν αμέτρητες μεγάλες πόλεις του κόσμου. Απο την Ιταλία μέχρι την Αμερική και απο την Σαουδική Αραβία μέχρι την Ελβετία. Επιδιώκει τα γλυπτά του να εκτίθενται σε δημόσιους χώρους, αντιμέτωπα με την κριτική του απλού κόσμου και όχι στο προστατευμένο περιβάλλον ενός μουσείου ή μιας γκαλερί. Είναι έντονα πολιτικοποιημένος, αλλα όχι κομματικά, παρ ότι όλα τα πολιτικά κόμματα ψάχνουν ευκαιρία να τον προσεταιριστούν. Ο ίδιος χαρακτηρίζει τον εαυτό του ως εξτρεμιστή κεντρώο και προτιμά την ανεξαρτησία των ιδεών του, μακριά απο το πολωμένο κομματικό κλίμα. Το βαρύ βιογραφικό του και η μοναδική αισθητική των έργων του τον έχουν καταστήσει έναν απο τους πιο αναγνωρίσιμους καλλιτέχνες παγκοσμίως. Αυτό όμως δεν τον έκανε να εγκαταλείψει τον τόπο που ανήκει, γιατί όπως λέει συχνά: “οι πολιτισμικές μας ρίζες είναι καθοριστικές για όλη την πορεία μας”. Παραμένει υπερήφανος πατριώτης σε μια εποχή που είναι της μόδας η απαξίωση της εθνικής συνείδησης. Είναι άλλωστε άνθρωπος που δεν διστάζει να κοντραριστεί με στερεότυπα, πολιτικές ηγεσίες, και καλλιτεχνικές κλίκες. Μοιάζει με το γυαλί. Το αδάμαστο υλικό που χειρίζεται τόσα χρόνια με μαεστρία. Κοφτερός όταν πρέπει, διαυγής και δυναμικός. Μέσα απο την κουβέντα μας θα ανακαλύψετε την πορεία αυτού του σπουδαίου καλλιτέχνη και θα γνωρίσετε τον άνθρωπο πίσω απο τα εμβληματικά έργα.
Περιγράψτε μου τα βιώματά σας ως παιδί. Πώς ήταν η καθημερινότητά σας;
Ήμουν ένα ανήσυχο παιδί. Ζωγράφιζα από μικρός και όλοι έλεγαν οτι ο Κωστάκης δεν διαβάζει, αλλά έχει ταλέντο. Είχα έρθει σε σύγκρουση με όλο το εκπαιδευτικό σύστημα. Ήμουν ατίθασος.
Πώς αντιμετωπίσατε το εκπαιδευτικό σύστημα;
Τότε το σχολείο δεν άφηνε πολλά περιθώρια στις δημιουργικές διαδικασίες. Και σήμερα συμβαίνει αυτό στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση. Είναι λάθος όπως είναι φτιαγμένο το σύστημα. Αυτό με οδήγησε κιόλας σε πολλές μετέπειτα επιλογές μου και κατέληξα τελικά να είμαι καθηγητής! Ισορρόπησα όταν φοίτησα στη Ρώμη και κατάφερα να οργανώσω και να εκφράσω τη δημιουργική μου υπόσταση. Μπόρεσα να απελευθερωθώ και να κάνω αυτά που έχω στο μυαλό μου. Τα πανεπιστήμια στη Ρώμη μου έδιναν τη δυνατότητα. Η σχέση μου με την εκπαίδευση έφτιαξε εκεί.
Το 1973 πήγατε στη Ρώμη. Ποιά ήταν τα πρώτα συναισθήματά σας;
Ήταν καθοριστική στιγμή για μένα η Ρώμη. Ήταν μια πόλη που είχε μέσα της όλη την αναγέννηση και την ιστορική και πολιτισμική διαστρωμάτωση που ήταν και μια εξέλιξη και της δικής μας ιστορίας. Δηλαδή η Ρωμαϊκή αυτοκρατορία είναι η φυσική μας εξέλιξη. Η Ελληνική αρχαία γραμματεία συν το Ρωμαϊκό δίκαιο, προσδιόρισαν όλο το δυτικό πολιτισμό. Άρα πήγα στην Ιταλία και βρήκα πάρα πολύ Ελλάδα και συνειδητοποίησα τη σημασία και το μέγεθος της αρχαίας Ελληνικής γραμματείας. Εκεί εμβάθυνα σε αυτή και την κατάλαβα. Σε ξένο έδαφος. Οπότε είμαι ένας Έλληνας που ήρθε από έξω πιό Έλληνας!
Η τέχνη πρέπει να παίρνει στοιχεία κλασσικά και να τα μετουσιώνει ή μπορεί να ξεκινάει και από το μηδέν;
Κατ’ αρχάς δεν υπάρχουν κανόνες στην τέχνη. Οι αφετηρίες του κάθε καλλιτέχνη και οι διαδρομές είναι εντελώς διαφορετικές. Είναι αλήθεια όμως οτι οι καλλιτέχνες είναι μέρος μιας πολιτισμικής διαστρωμάτωσης που παίζει ένα πολύ σημαντικό ρόλο. Είναι διαφορετικός ένας καλλιτέχνης που μεγαλώνει στην κεντρική Αφρική και έχει αυτά τα ερεθίσματα από έναν που μεγαλώνει στο κέντρο της Νέας Υόρκης. Έχει διαφορετική πολιτισμική υπόσταση. Αυτά τα ερείσματα τα πολιτισμικά είναι ένα πολύ βασικό στοιχείο στην εξέλιξη ενός καλλιτέχνη. Διότι είναι τα στοιχεία που ο καλλιτέχνης θα πατήσει πάνω για να βρει τον εαυτό του. Για να κάνεις ένα άλμα, πρέπει κάπου να πατήσεις. Αυτή η συμφιλίωση με τα προσωπικά μας ερεθίσματα είναι η μόνη δύναμη που μπορεί να μας κάνει το έργο μας διεθνές. Διότι αντιπροσωπεύουμε κάτι πραγματικό. Δεν θα είναι αντιγραφή ενός κινήματος του εξωτερικού. Εγώ είμαι ένα παιδί που μεγάλωσε στην Αμαλιάδα, στη Λειβαδιά, στην Αθήνα… Δεν μπορεί εγώ να πατήσω σε μιά κουλτούρα της Ιαπωνίας ή της Αφρικής.
Πώς αποφασίσατε να ασχοληθείτε με το γυαλί; Τι σας γοητεύει πάνω σε αυτό το υλικό;
Ο λόγος δεν ήταν επειδή μου άρεσε φορμαλιστικά το υλικό. Άρχισα μια έρευνα αρκετά χρόνια πριν καταλήξω στο γυαλί. Προσπαθούσα να καταφέρω να χρησιμοποιήσω τον χώρο, το κενό ως υλικό. Ξέρεις ο χώρος έχει μια ενέργεια και μια υπόσταση. Όπως και ο χρόνος. Είχα αντιληφθεί ότι μετά τη βιομηχανική επανάσταση, είχε συρρικνωθεί η έννοια του χώρου και διογκωθεί η έννοια του χρόνου. Δουλεύοντας πάνω σε αυτές τις έννοιες άρχισα να χρησιμοποιώ διαφανή υλικά. Ριζόχαρτα, διαφανή πλαστικό… Προσπαθούσα να εγκλωβίσω τον χώρο σε διαφανή υλικά. Το γυαλί εμφανίστηκε το 1983 με το έργο που έκανα στην Κύπρο. Τον “ποιητή”. Είχα την ποίηση ως είδος τέχνης που εμπεριείχε τη σύνθεση και διάβαζα πολύ ποίηση και την πίστευα. Αυτό με οδήγησε να κάνω το “πορτραίτο” του ποιητή. Πώς είναι ένας ποιητής; Πώς νιώθει ένας ποιητής; Άρχισα να κάνω έναν κατάλογο λέγοντας “Ο ποιητής είναι αιχμηρός, ο ποιητής είναι αυτοκτονικός, ο ποιητής είναι εκρηκτικός...” Έκανα ένα κατάλογο μεγάλο και στο τέλος κοιτώντας όσα έγραψα στο κομμάτι χαρτί, κατέληξα στο υλικό που εμπεριείχε όλα αυτά τα στοιχεία. Το γυαλί. Πήρα λοιπόν κάποια κομμάτια γυαλί στο ατελιέ μου και άρχισα να προσπαθώ να δω πώς να εκφραστώ μέσα από αυτά. Συνειδητοποίησα ότι το γυαλί είναι ένα container χώρου. Περνάει από μέσα του το φως και είναι σαν να περικλείει το κενό μέσα του. Βάζοντας λοιπόν το ένα γυαλί πάνω στο άλλο, άρχισα να έχω μια χρονική διαστρωμάτωση του χρόνου. Αν κόψεις τη γη με ένα μαχαίρι θα δεις τα επίπεδα της γης που είναι χρονικοί περίοδοι. Άρα το γυαλί ήταν η ισορροπία μεταξύ χώρου και χρόνου, Έτσι ξεκίνησε το γυαλί. Άρχισα να φτιάχνω τον “Ποιητή” στην Κύπρο με χρηματοδότηση του Deste Foundation, του ο Δάκη Ιωάννου που ήταν ιδιοκτήτης του και μου έδωσε και τους μηχανικούς της εταιρίας του για να μπορέσω να το κατασκευάσω. Ήμουν 27 ετών. Μου πήρε να το υλοποιήσω μόλις 20 μέρες. Έτσι γεννήθηκε αυτή η μεγάλη μου περιπέτεια.
Άν σας έλεγαν ότι μπορείτε να σώσετε μόνο ένα έργο σας, ποιό θα ήταν αυτό και γιατί θα το επιλέγατε;
Δεν θα με ενδιέφερε τόσο πολύ να σώσω το έργο, αλλά την επιθυμία μου να κάνω έργο. Την ορμή αυτή που ακόμα έχω και φοβάμαι πάντα μην τη χάσω. Αυτή την αισιοδοξία και τη δύναμη να πας μπροστά. Κάποτε έλεγα ότι θέλω να σταματήσω να κάνω τον καλλιτέχνη. Να ηρεμήσω. Όποτε ρίχνω μια ματιά στο βιογραφικό μου με πιάνει ζάλη και αναρωτιέμαι πότε γίνανε όλα αυτά τα πράγματα. Αντιλαμβάνομαι όμως με τον χρόνο ότι αυτό είναι ένα πράγμα το οποίο με κάνει να είμαι ζωντανός και να έχω ένα λόγο ύπαρξης. Αυτή η επιθυμία του να προσφέρεις. Η δημιουργία είναι προσφορά. Πολύ πρωταρχική λειτουργία του ανθρώπου. Όπως τα παιδιά που φτιάχνουν κάτι με ένα χαρτάκι και το πάνε στη μαμά τους και το προσφέρουν. Οι καλλιτέχνες είναι άνθρωποι που προσφέρουν στην κοινωνία. Δεν τους ενδιαφέρει το χρήμα, αλλά το συναίσθημα της προσφοράς. Γι αυτό σε άλλα κράτη τους σέβονται πολύ τους καλλιτέχνες. Ακόμα και τους αποτυχημένους.
Τα γλυπτά, η ζωγραφική, η ποίηση, και γενικά οι τέχνες έχουν την ευχέρεια να ζουν για αιώνες μετά τους δημιουργούς τους. Είναι η τέχνη μια μορφή αθανασίας;
Κάποιος χτες μου έλεγε ότι βρήκε την αθανασία μέσω των παιδιών του. Εγώ δεν το βλέπω έτσι. Η σχέση με τον θάνατο είναι πολύ σημαντική για την ύπαρξη του πολιτισμού μας. Ή έννοια “πολιτισμός” ξεκίνησε όταν συνειδητοποίησε ο άνθρωπος ότι πεθαίνει. Όταν ο άνθρωπος των σπηλαίων έβαλε το χέρι του στο βράχο και φύσηξε με μπογιά και άφησε το αποτύπωμά του για να μείνει και μετά το θάνατό του, γεννήθηκε ο πολιτισμός. Κάτι τέτοιο έκανε και ο Μιχαήλ Άγγελος όταν έκανε τη Cappella Sistina. Υπάρχει οπωσδήποτε μια σχέση με τον θάνατο και τη ζωή. Υπάρχει ένα δίπολο που προσδιορίζει την έννοια της ύπαρξης. Η γέννηση και ο θάνατος. Το βλέπουμε παντού. Όχι μόνο στους ανθρώπους, αλλά και στη φύση. Το λουλούδι που γεννιέται και πεθαίνει. Ο ήλιος που ανατέλλει και δύει. Όλα τα σύμβολα είναι διπολικά. Ακόμα και οι πλανήτες και το σύμπαν είναι έτσι. Γεννιέται και πεθαίνει. Αυτό όμως είναι και το μεγαλειώδες στοιχείο που προσδιορίζει την ύπαρξή μας. Ο πολιτισμός είναι το γέμισμα αυτών των δύο αποστάσεων. Η αθανασία είναι ένα πολύ περίπλοκο πράγμα. Συμπαντικό. Γεννιέται από τη συνολική αυθυπαρξία του σύμπαντος. Είμαστε μέρος του. Ακόμα και όταν πεθάνουμε. Πιστεύω ότι όλο το σύμπαν είναι μέρος του εαυτού μας. Δε χρειάζεται να κάνεις ένα γλυπτό για να πετύχεις την αθανασία. Ήδη όλοι είμαστε αθάνατοι, γιατί είμαστε μέρος αυτού του σύμπαντος που είναι απειρικό και άπιαστο.
Έχετε πεί οτι οι άνθρωποι των τεχνών πρέπει να έχουν άποψη για την πολιτική ζωή του τόπου. Αυτό δεν βλέπουμε να συμβαίνει συχνά. Συνήθως οι καλλιτέχνες κρατούν μια απόμακρη στάση από τα κοινωνικά θέματα.
Το είπα όχι γιατί πιστεύω σε μια κομματική αλήθεια. Ίσα-ίσα που εγώ δεν ανήκω σε κανένα κόμμα. Όμως ένας καλλιτέχνης πρέπει να έχει αντίληψη του τι συμβαίνει γύρω του. Να έχει αντίληψη των προβλημάτων της κοινωνίας. Να μην κοιτάει μόνο τον εαυτό του. Οι καλλιτέχνες περιμένουμε να έχουν την ικανότητα να καταλάβουν τον παλμό της στιγμής που ζούμε.
Πώς κρίνετε την πορεία της Ελλάδας τα τελευταία χρόνια;
Η Ελλάδα από τη στιγμή της ίδρυσής της ώς ανεξάρτητο κράτος, η μεγάλη αγωνία που είχε ήταν ο πολιτιστικός προσδιορισμός. Έπρεπε να αναλάβουμε ως έθνος το βάρος του αρχαίου Ελληνικού πολιτισμού τον οποίο τον είχαν πάρει άλλοι και τον είχαν εξελίξει. Από την άλλη, η μεταβυζαντινή περίοδος εμπόδισε την εξέλιξη να ριζώσει. Ήταν μια μεγάλη περίοδος που περιλαμβάνει και την Τουρκοκρατία. Ο σύγχρονος Έλληνας παλεύει με την έννοια της εξελικτικότητας. Δυσκολεύεται. Η κάθε εξελικτική στιγμή είναι τραυματική γιατί δεν περάσαμε Αναγέννηση. Αυτή η εξελικτικότητα που έδωσε η αναγέννηση και στην εκκλησία, αλλά και στην κοινωνία όλης της Ευρώπης, εμείς δεν την περάσαμε. Επίσης δεν περάσαμε βιομηχανική επανάσταση. Γι αυτό βλέπαμε Έλληνες που πηγαίνανε σε ένα άλλο κράτος και διαπρέπανε. Ο μηχανισμός εκεί ήταν τέτοιος. Ο Έλληνας προσπαθεί στην Ελλάδα να εξελιχθεί και δεν μπορεί. Έχει μάθει εδώ με τον δύσκολο τρόπο.
Ο Έλληνας από τη μεταπολίτευση και μετά έχει καλύψει το κενό της Αναγέννησης που δεν τη βίωσε;
Δεν είναι κάτι που λύνεται μέσα σε 30-40 χρόνια. Είναι ριζωμένο μέσα στη γονιδιακή μας υπόσταση. Τώρα μιλάμε ανοιχτά. Παλιά δεν το λέγαμε γιατί έμοιαζε σαν να μιλάς άσχημα για τους Έλληνες που ο στόχος δεν είναι αυτός. Εγώ λατρεύω την Ελλάδα και αποφάσισα να είμαι εδώ. Θα μπορούσα να ζω σε οποιοδήποτε μέρος του κόσμου. Η συνείδηση η πολιτισμική είναι απαραίτητη για ένα λαό. Να έχει βαθειά γνώση του τι είναι και πού πατάει. Αυτό μας λείπει.
Ο Έλληνας όμως έχει την τάση να απαξιώνει οτιδήποτε Ελληνικό και προσπαθεί να αντιγράψει το ξενόφερτο.
Θα σου πω ένα περιστατικό πάνω σε αυτό. Την εποχή που έκανα τον Δρομέα, υπήρχαν τα αποκόμματα. Γραφόσουν σε μια εταιρία και ότι γράφανε για σένα οι εφημερίδες, σου το έφερναν κάθε μέρα κατά τις 10 το πρωϊ στο σπίτι. Έχει καταργηθεί τώρα αυτή η υπηρεσία. Διαβάζοντας μια μέρα τα αποκόμματα, έγραφε ένας δημοσιογράφος: “Έγινε ο Δρομέας του Βαρώτσου πανομοιότυπος των Παρισίων” Τρελλάθηκα! Σκέφτηκα ότι έκανα ένα έργο που έμοιαζε με ένα που έχει κάνει κάποιος Γάλλος! Πανικοβλήθηκα και παίρνω τηλέφωνο τον δημοσιογράφο.”Ποιό είναι αυτό το έργο στο Παρίσι που λες ότι είναι πανομοιότυπο του Δρομέα;” και μου απαντά “Δεν είπα ότι υπάρχει ίδιο στο Παρίσι. Εννοούσα ότι είναι Ευρωπαϊκό έργο αυτό που κάνατε. Αντάξιο των Ευρωπαϊκών” Το είχε γράψει σαν κομπλιμέντο δηλαδή! Το ευρωπαϊκό ήταν το καλύτερο. Ότι το έργο το δικό μου ήταν Ευρωπαϊκό. Όχι Ελληνικό. Δεν μπορούσε να είναι Ελληνικό αφού ήταν καλό! Απαξιώσαμε τον δικό μας πολιτισμό τα τελευταία χρόνια επειδή υπήρχε αυτή η παρεξήγηση με όλο το θέμα της παγκοσμιοποίησης. Το Global Village κτλ. Η παγκοσμιοποίηση ήταν μία υπόθεση η οποία αφορούσε την οικονομία. Όχι τον πολιτισμό. Τα χρήματα μου μπορούν να κάνουν το γύρο του πλανήτη μέσα σε μιά μέρα. Δεν μπορεί ο όμως πολιτισμός να είναι παγκοσμιοποιημένος. Επειδή κάποιος καλλιτέχνης στο Los Angeles κάνει ένα πετυχημένο έργο, το αντιγράφει ένας άλλος και το κάνει ίσως και καλύτερα. Ο δημιουργός όμως δεν μπορεί να το δικαιολογήσει, γιατί έχει φτιάξει ένα αντίγραφο ενός Αμερικάνικου έργου χωρίς να έχει το πολιτισμικό υπόβαθρο. Νομίζουν ότι μέσω της παγκοσμιοποίησης μπορούν να ενταχθούν σε ένα ρεύμα ξένο. Το κάνουν πολλοί νέοι αυτό. Όταν είσαι νέος πρέπει κάπου να γαντζωθείς. Είναι πολύ δύσκολο να αντισταθείς στις μόδες. Για παράδειγμα μόλις είδαν τον Δρομέα, έψαχναν να βρουν κάπου να αναφερθούν. Δεν το είχαν ξαναδεί αυτό. Ούτε στην Ελλάδα, ούτε στο εξωτερικό. Ο “Δρομέας” είναι διάσημος παγκοσμίως γιατί είναι Ελληνικό προϊόν. Δεν έχουν εκείνοι τέτοιο έργο. Με καλούν από όλο τον κόσμο για να τους κάνω τα έργα μου που δεν τα έχουν εκεί. Αν εγώ έκανα κάτι που αντιγράφει τον Αμερικάνο, θα έπαιρναν εμένα; Αφού έχουν τον original. Θα ήταν γελοίο. Είναι σαν να πάρουμε εμείς από εδώ στην Ελλάδα έναν Αμερικάνο που αντιγράφει την τεχνοτροπία του Φασιανού. Θα μοιάζει, αλλά θα καταλαβαίνεις ότι δεν είναι Φασιανός. Σαν να έρχεται ένας Γερμανός στην Κρήτη και να παίζει λύρα. Το είχα δει αυτό να συμβαίνει. Ήταν ένας Γερμανός που έπαιζε λύρα πολύ καλά. Όσο καλά και να παίζει όμως, ποτέ δε θα πιάσει τη νότα που θα πιάσει ο Κρητικός που θα σε κάνει να ανατριχιάσεις. Εγώ ακούω μπουζούκι και ανατριχιάζω. Και δεν είμαι κανένας μπουζουκόβιος, αλλά μόλις ακούω ένα καλό μπουζούκι να παίζει, τρελαίνομαι. Πάω σε συναυλίες του Ξαρχάκου και κλαίω. Το ακούει ο ξένος και λέει “Τι είναι αυτό; Ωραίο φολκλόρ“. Δεν μπορει να το καταλάβει. Εμένα όμως μου χτυπάει το νευρικό μου σύστημα! Μία χορδή πολύ βαθειά. Δεν το ελέγχω. Με το που ακούω τη νότα, κάτι κινητοποιείται. Πρέπει να συμφιλιωθούμε λοιπόν με το πολιτιστικό μας υπόβαθρο.
Σήμερα βλέπουμε ότι προωθείται η απαξίωση σε οτιδήποτε αφορά την πατρίδα, τα εθνικά ιδεώδη και τον αρχαιοελληνικό πολιτισμό. Εσείς αντίθετα πρεσβεύετε με υπερηφάνεια όπου πάτε την καταγωγή σας. Πώς χαρακτηρίζετε αυτή την τάση;
Εγώ βγαίνω με το εθνόσημο στο πουκάμισο. Είμαι υπερήφανος που είμαι Έλληνας. Αυτό που συμβαίνει σήμερα είναι λόγω της δικτατορίας. Επί επτά χρόνια κάνανε μια κιτς αρχαιολατρία με αναπαραστάσεις και παρελάσεις ντυμένοι αρχαίοι Έλληνες με περικεφαλαίες. Ήταν τόσο έντονος και κακόγουστος ο τρόπος που χρησιμοποίησαν τα εθνικά σύμβολα, που αυτά τα επτά χρόνια αμαύρωσαν τον πατριωτισμό. Δεν αντιλαμβανόντουσαν ούτε οι ίδιοι πόσο κιτς ήταν αυτά που κάνανε τότε. Προσπαθούσαν να ανεβάσουν το εθνικό φρόνημα. Εκεί ξεκίνησαν όλα. Αυτό όμως άφησε μιά ρετσινιά σε οτιδήποτε εθνικό. Άρα βγαίνει λανθασμένα το συμέρασμα ότι όποιος αγαπά τους αρχαίους Έλληνες, είναι χουντικός. Όταν για παράδειγμα έβλεπαν την 25η Μαρτίου να βγάζει σημαία κάποιος στο μπαλκόνι, τον έλεγαν χουντικό. Φταίει γι αυτο η δική μας η γενιά που δε διαχώρισε την κατάσταση από τη χούντα. Να προστατεύσει τον αρχαίο πολιτισμό και να έχουμε μιά εθνική συνείδηση. Βοηθάει η εθνική συνείδηση στην ομαδική έκφραση ενός λαού. Στην Ιταλία, εκτός από Καλών Τεχνών, φοίτησα και στην αρχιτεκτονική. Μας δίδασκαν τη φασιστική αρχιτεκτονική που καθορίζεται την περίοδο του Μουσολίνι. Εκείνη την εποχή έγινε μια αναγέννηση όλης της Ιταλίας. Ο Μουσολίνι είχε μια πολύ θετική περίοδο όσον αφορά τις υποδομές και τα έργα. Όλοι όμως μιλάγανε άσχημα για τις κατασκευές που έγιναν την περίοδο εκείνη. Το ένα χάλια, το άλλο χάλια κτλ. Οτιδήποτε έγινε επί Μουσολίνι το ακύρωναν. Όμως ο Μουσολίνι είχε πάρει τους καλύτερους αρχιτέκτονες. Εμένα μου άρεσαν τα κτίρια. Δεν τολμούσα να μιλήσω όμως! Άργησα πολύ να πάρω το θάρρος να πω ότι αυτά τα κτίρια είναι αριστουργήματα. Αργότερα ανακαλύφθηκε ότι ο Le Corbusier (σ.σ. διάσημος Ελβετός αρχιτέκτων του μοντερνισμού) που ήταν αριστερός, είχε στείλει επιστολή στον Μουσολίνι που έλεγε: “Αγαπητέ Ντούτσε, σας θαυμάζω, μπορείτε να μου δώσετε δουλειά;” Αυτή η παρεξήγηση στην Ελλάδα λοιπόν ξεκίνησε από τη χούντα. Αμαύρωσε έναν συγκλονιστικό πολιτισμό που είναι ο αρχαιοελληνικός.
Πιστεύετε ότι η πολιτεία σέβεται και διαφυλάττει τον αρχαιοελληνικό πολιτισμό;
Εκμεταλλεύονται τον πολιτισμό για να βγάλουν λεφτά από τα αρχαία. Μην νομίζεις ότι μόνο το Ελληνικό κράτος το κάνει. Το ίδιο κάνουν και οι Ιταλοί. Όλα τα κράτη προσπαθούν να εκμεταλλευτούν τον πολιτισμό τους. Αυτό μόνο τους ενδιαφέρει. Το υπουργείο Πολιτισμού αυτό κάνει. Πήγε και έριξε τσιμέντο πάνω την Ακρόπολη η Μενδώνη για να χωράει λέει περισσότερους, να κόψουμε περισσότερα εισιτήρια να βγάλουμε λεφτά.
Για να υπάρχει ένας αντίλογος, θα σας αναφέρω ότι τσιμέντο υπήρχε ήδη εκεί πολλές δεκαετίες.
Υπήρχε, αλλά έπρεπε να φύγει. Θα μπορούσε να βάλει κάτι άλλο. Genius o Κορρές, αλλά και οι genius κάνουν λάθη. Θα μπορούσαν να πουν “Κάναμε μια βλακεία και θα τα ξηλώσουμε“. Βρίσκει ευκαιρία και ο Συριζα να τους την πέσει και πολώνει το κλίμα, μουλαρώνουν μετά οι Νεοδημοκράτες και τα τσιμέντα μένουν. Πρακτικά πράγματα πολώνονται και έρχεται η καταστροφή.
Ποιά είναι η άποψή σας για τη συμφωνία των Πρεσπών;
Εγώ έχω μία συνολική άποψη για αυτά τα θέματα. Πρέπει να κάνουμε πράγματα που να οδηγούν στην ύφεση και στην ειρήνη. Συζητούσα με έναν διπλωμάτη κάποια στιγμή, και τον ρώτησα ποιοί κερδίζουν από αυτή την κόντρα που έχουμε με την Τουρκία;
Αυτοί που πουλάνε οπλικά συστήματα.
Μπράβο. Εμείς είμαστε φαληριμένοι σαν κράτος. Η Τουρκία το ίδιο, και τρέχει να αγοράσει αεροπλάνα από τους Αμερικάνους και τους παρακαλάει. Παίρνει πυραύλους από τους Ρώσους και δίνει δισεκατομμύρια τη στιγμή που ο λαός δεν έχει ψωμί να φάει. Κι εμείς το ίδιο. Χρωστάμε τρισεκατομμύρια, μας πήραν όλη την εθνική μας κληρονομιά και αγοράζουμε φρεγάτες. Είμαι υπέρ της αγάπης των λαών. Πιστεύω στην ανεκτικότητα και στη συνεννόηση. Εγώ έχω ένα κτήμα στην Αίγινα που έχω και το ατελιέ μου εκεί. Αν έρθει ο γείτονας και θέλει κι ένα δέντρο, του το δίνω. Ακούω για τον Έντι Ράμα που τον βρίζουν όλοι και τον λένε εθνικιστή κτλ. Εγώ τον ξέρω προσωπικά τον Έντι Ράμα. Μόλις έκανα την “Απόβαση” με βράβευσε και με κάλεσε στην Αλβανία. Κατ αρχήν είναι καλλιτέχνης, Είναι ζωγράφος. Και μάλιστα πολύ καλός. Κανένας δεν το λέει. Στο αντίστοιχο Μέγαρο Μαξίμου της Αλβανίας από κάτω έχει γκαλερί. Επίσης υπάρχουν πολλοί σοβαροί Τούρκοι, αλλά είναι οι μαλάκες που κερδίζουν γιατί φωνάζουν περισσότερο. Λένε ότι θα πάρουν όλο το Αιγαίο κτλ. Σίγουρα υπάρχουν και στην Τουρκία άνθρωποι που λένε αυτά που λέω κι εγώ περί ειρηνικής συνύπαρξης, αλλά είναι η μειοψηφία. Πρέπει όμως να ακούγεται και η μειοψηφία. Τώρα όμως που κάνω κριτική για τα οπλικά συστήματα που γινόμαστε αστακοί ενώ δεν έχουμε να φάμε, θα έρθει ο Συριζα και θα το εκμεταλλευθεί και θα πει “Είναι δικός μας ο Βαρώτσος“. Δεν μπορούμε να μιλήσουμε! Όταν βγήκα και κατέκρινα το τσιμέντο στην Ακρόπολη, ο Συριζα έβγαλε ολόκληρη ανακοίνωση, υπονοώντας ότι είμαι μαζί τους. Όταν τσακώθηκα με τη Ζορμπά του Σύριζα, έλεγαν ότι ο Βαρώτσος θα κατέβει υποψήφιος με τη ΝΔ. Είναι δηλαδή πολωμένα τα πράγματα.
Στο πλαίσιο της συμφωνίας των Πρεσπών, σας είχε γίνει μια πρόταση από την τότε Υπ. Πολιτισμού του Συριζα, την κυρία Ζορμπά, να δώσουμε τον Δρομέα στα Σκόπια και να μας δώσουν ώς ανταλλαγή ένα άγαλμα του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Μετά όμως από τον σάλο που προκλήθηκε, δεν παραδέχθηκε ότι ειπώθηκε ποτέ.
Ήταν μιά ατυχής στιγμή που μου έχει αφήσει μια πικρή γεύση γιατί εγώ τσαντίστηκα τόσο πολύ που είπα πράγματα που δεν ήθελα. Στην αρχή δεν παραδέχθηκε καν ότι με είχε καλέσει στο γραφείο της. Μετά είπε οτι τελικά είχα έρθει και μιλάγαμε για πολιτιστικά θέματα, αλλά οτι την πρόταση για το Δρομέα την έβγαλα από το μυαλό μου! Το γεγονός ότι δεν παραδέχθηκε ότι πήγα εκεί και μου είπε αυτά τα πράγματα, το θεώρησα πολύ προσβλητικό. Με έκανε έξαλλο! Γινόταν κόλαση με όλους τους δημοσιογράφους που μου ζήταγαν μια δήλωση. Μπήκα στη διαδικασία να έρθω σε αντιπαράθεση με μία πολιτικό. Δεν έπρεπε καν να ασχοληθώ.
Έχετε σκεφτεί ποτέ να πολιτευτείτε; Σας έχει γίνει πρόταση από κάποιο κόμμα;
Ναι. Είναι όμως άλλο πράγμα να είσαι μέρος ενός κόμματος κι άλλο να είσαι ένα πολιτικό όν αυτόνομο. Όταν είσαι μέλος ενός κόμματος, υπηρετείς την κομματική γραμμή. Εγώ αν γίνω μέλος ενός κόμματος, θα με αποβάλλουν αμέσως! Θα έχω την ελευθερία του λόγου και δεν τους αρέσει αυτό. Τότε όμως γιατί να γίνω βουλευτής; Για να σηκώνω το χέρι μου και να ψηφίζω ότι μου πουν; Αυτό κάνουν οι βουλευτές. Τώρα μπορώ να μιλάω ελεύθερα και δε με αποβάλουν από πουθενά. Είχα πει κάποτε ότι οι υπουργοί πολιτισμού νομίζουν ότι είναι αυτοί το έργο! Ο Άδωνις νομίζει ότι είναι ο Ωνάσης, λες και είναι δικά του τα λεφτά. Υπάρχει αυτό το πρόβλημα με τους πολιτικούς. Νομίζουν ότι αυτοί είναι το αντικείμενο του θαυμασμού. Ενώ είναι εδώ για να υπηρετήσουν τον τόπο.
Η Ελλάδα ενώ έχει μακραίωνη παράδοση σε όλες τις τέχνες, δεν έχει κάνει προσπάθεια ώστε να αναδειχθεί σε παγκόσμιο πόλο έλξης της τέχνης εκμεταλλευόμενη τον τεράστιο πολιτιστικό της πλούτο.
Η Αρχαία Ελληνική γραμματεία γεννήθηκε εδώ και πρέπει να γίνει συνείδησή μας. Όμως είναι πια παγκόσμιος θησαυρός και ανήκει σε όλο τον πλανήτη. Εμείς δεν το ελέγχουμε. Αν πας στην Ιταλία θα δεις ότι ο μέσος Ιταλός είναι πιο Έλληνας από εμάς. Μέσω της αναγέννησης η αρχαία Ελληνική γραμματεία πέρασε στη σύγχρονη εποχή. Υπάρχει μία τοιχογραφία του Rafaello στο Βατικανό που λέγεται “Η σχολή των Αθηνών” και δείχνει τον Αριστοτέλη, τον Πλάτωνα και από κάτω όλους τους Έλληνες φιλόσοφους! Ο Rafaello μαζί με τον Leonardo da Vinci και όλους τους άλλους αναγεννησιακούς, μετέφεραν όλη την αρχαία Ελληνική γραμματεία στο 1500. Αυτό μπόλιασε τον Ιταλικό πολιτισμό και εξαπλώθηκε σε όλη την Ευρώπη και όρισε πολιτισμικά όλο τον κόσμο. Είμαστε λοιπόν παντού. Δεν είμαστε θεματοφύλακες. Το θέμα είναι να γίνουμε αντάξιοι αυτού του πολιτισμού που άρχισε από εδώ.
Έχω την αίσθηση ότι ο μέσος Έλληνας δεν έχει πολλή επαφή με τέχνες όπως η ζωγραφική, η γλυπτική, η αρχιτεκτονική… Οι γνώσεις του είναι πολύ βασικές. Επηρεάζει αυτό την αισθητική του;
Εγώ έχω συναντήσει βοσκούς στα βουνά της Ηπείρου που είναι βαθειά πολιτισμένοι και έχω συναντήσει γιατρούς και δικηγόρους που είναι ζώα. Ένας μορφωμένος άνθρωπος δεν είναι απαραίτητα και πολιτισμένος. Και οι φοιτητές μου κάνουν αυτό το λάθος και τους λέω: “Προσέξτε γιατί τα βιβλία κρύβουν τη θέα“! Οταν σηκώνεις το βιβλίο να το διαβάσεις, κρύβεις τη θεα μπροστά σου. Είναι πιο σημαντική η θέα. Το βιβλίο είναι μεν χρήσιμο, αλλά δε φτάνεις στην αυτογνωσία με το βιβλίο. Το έργο, όσο και δύσκολο να είναι, αν είναι αληθινό, θα το αναγνωρίσουν όλοι. Με τον “Δρομέα” συνέβη το εξής τρελλό: Όταν τον έκανα, τα πιο αρνητικά σχόλια τα είχα από το σύστημα της τέχνης! Με βρίσανε όλοι οι κριτικοί τέχνης στην Ελλάδα και όλη η γενιά του ’30. Έγραφαν στις εφημερίδες εναντίον μου. Τότε άρχισαν και έστελναν οι απλοί άνθρωποι γράμματα στις εφημερίδες και έλεγαν ότι γουστάρουν το έργο και ότι τους αρέσει! Ο κόσμος βγήκε και υπερασπίστηκε τον “Δρομέα”. Οι Έλληνες λοιπόν δεν είναι άγαρμποι. Πιστεύω ότι το σύστημα της τέχνης είναι βρόμικο. Είναι μιά ομάδα από ανθρώπους που αυτοθαυμάζονται και δεν έχουν καμία σχέση με τον κόσμο. Ο κόσμος όμως δε συγχωρεί. Κατάλαβα λοιπόν ότι η τέχνη πρέπει να απευθύνεται στο πλατύ κοινό, και όχι στους ειδικούς. Γιατί οι ειδικοί είναι υπονομευμένοι από οικονομικά συμφέροντα και φιλίες. Υπάρχει το οικονομικό κομμάτι της τέχνης. Τα έργα στην πόλη όμως δεν έχουν το στοιχείο το οικονομικό. Δεν μπορεί να το εκμεταλλευτεί ένας γκαλερίστας. Εγώ είμαι ένας λαϊκός καλλιτέχνης που εκτίθεμαι στον κόσμο.
Πριν λίγο καιρό έγινε καθαρισμός του Δρομέα μετά από πολλά χρόνια και βρήκε ξανά τη λάμψη του. Με τι πρωτοβουλία έγινε αυτό;
Με δική μου και του κόσμου. Υπήρξε πίεση και ο Μπακογιάννης το έκανε. Ο καθαρισμός έγινε αφιλοκερδώς από την Karcher. Επί δημαρχείας Ντόρας Μπακογιάννη είχε γίνει μια μελέτη στη Γερμανία στο πανεπιστήμιο της Στουτγάρδης με δείγματα γυαλιού από τον Δρομέα. Βρήκαν μιά μεθοδολογία καθαρισμού με έναν αφρό και ειδικό νερό ακριβώς στους 60 βαθμούς. Τώρα η Karcher προσφέρθηκε να το κάνει δωρεάν και γίνεται μιά προσπάθεια να το αναλάβει κάθε χρόνο.
Τη συντήρηση των έργων που είναι σε δημόσιους χώρους δεν έπρεπε να την αναλαμβάνει ο εκάστοτε δήμος;
Κανονικά ναι, αλλα συνήθως οι οργανισμοί των δήμων είναι άχρηστοι όλοι. Είναι κάτι τύποι ξαπλωμένοι σε κάτι καρέκλες και βαριούνται που ζούνε.
Πέρυσι αποφασίσατε την καταστροφή του έργου σας «Ορίζοντες» που κοσμούσε από το 1990 την πύλη της ΔΕΘ επειδή έμεινε ασυντήρητο. Πιστεύετε ότι στην Ελλάδα τα έργα τέχνης που βρίσκονται σε δημόσιους χώρους συντηρούνται επαρκώς;
Όχι βέβαια. Υπάρχει μια παραφιλολογία ότι ο κόσμος βανδαλίζει τα έργα. Είναι ψέμα αυτό. Τα έργα μου κινδύνευσαν πάντα από την εξουσία. Επί 30 χρόνια τους έλεγα ότι αυτό έργο στη Θεσσαλονίκη θέλει βάψιμο και συντήρηση. Πήγα μία μέρα να το δω και ήταν εντελώς παρατημένο και σαπισμένο. Με δική μου πρωτοβουλία το απέσυρα και το πετάξαμε στα σκουπίδια.
Δεν σας πόνεσε να καταστρέψετε ένα έργο σας;
Όχι. Δικό τους πρόβλημα. Χάσανε ένα έργο. Οι άνθρωποι έχουν αυτό που τους αξίζει. Αυτό το έργο δεν τους άξιζε, οπότε κακώς ήταν εκεί. Έπρεπε να καταλάβω γρήγορα ότι κινδυνεύει και να τους το πάρω. Όταν αφήνεις ένα έργο και γίνεται σκουπιδότοπος και σαπίζει, πάει ο άλλος και του κάνει graffiti γιατί είναι σκουπιδαριό. Αυτοί που κάνουν graffiti, πάνε σε εγκαταλελειμμένα πράγματα για να τα κάνουν όμορφα. Άρα δε φταίει αυτός που κάνει το graffiti. Εγώ μαζί του είμαι. Αυτός που εγκατέλειψε τον χώρο είναι ο υπεύθυνος. Δηλαδή η εκάστοτε εξουσία.
Τα έργα σας κυρίως εκτείθενται σε πλατείες, πάρκα, δημόσια κτίρια, λιμάνια και ο κόσμος έχει άμεση επαφή μαζί τους. Το έχετε επιδιώξει αυτό;
Όχι μόνο το επιδιώκω, το παλεύω κιόλας! Δεν είναι όμως εύκολο. Όταν φτιάχναμε το “Δρομέα” στην Ομόνοια, ήρθε ένα γεροντάκι με μία μαγκούρα και ήθελε να με πλακώσει στο ξύλο! “Που είναι αυτός ο ηλίθιος που έριξε μπετά στην πλατεία;” Όταν έκανα το πλοίο (σ.σ. έργο “Απόβαση” στο Otranto της Ιταλίας), είχα τους Ιταλούς εθνικιστές που ήταν εναντίων μου επειδή δε θέλανε τους μετανάστες. Ή όταν έβαλα ένα έργο σε μια πλατεία που είχε το όνομα ενός Εβραίου, δε συμφωνούσαν όλοι. Ήταν αντισημίτες. Η κοινωνία μπορεί να διαλύσει και τον πιο σημαντικό καλλιτέχνη. Εκεί δεν μπορεί να σε προστατεύσει ο τάδε κριτικός επειδή είστε κολλητοί. Όταν πρέπει να κάνω δουλειά σε μιά γκαλερί ή ένα μουσείο το βλέπω σαν ένα προστατευμένο χώρο. Δε με ενδιαφέρει το σύστημα της τέχνης. Είναι άνθρωποι που έχουν ένα συγκεκριμένο περιορισμένο γούστο ή που κάνουν εμπόριο. Η κρίση η σωστή είναι στον άσχετο περαστικό. Όχι στον γκαλερίστα. Είναι και γοητευτικό να επικοινωνείς με τον κόσμο. Εγώ ζηλεύω τους διευθυντές ορχήστρας που παίζουν σε μια πλατεία και είναι ο κόσμος από κάτω παθιασμένος. Έτσι θέλω να είμαι.
Έχετε κάνει έργα σε όλο τον κόσμο. Έχετε αντιμετωπίσει ποτέ κάποια δυσκολία;
Πολλές. Ήμουν στη Λουκέρνη της Ελβετίας. Έκανα ένα έργο που ενώνει δύο πλατείες με μιά χορδή. Τεράστιο έργο 140 μέτρων. Μετά από 2 χρόνια που παλεύαμε με νόμους και κανονισμούς το ολοκληρώνουμε και έρχονται να το φωτίσουν. Κάνουν φοβερή δουλειά και τους λέω “Ρίξτε και λίγο φως στη χορδή” μου λένε “Δε γίνεται γιατί υπάρχει ένα νόμος που λέγεται light pollution που λέει οτι όταν φωτίζουμε κάτι, δεν μπορεί να φεύγει στο διάστημα πάνω από το 10% του φωτός για να μη χάνεται ενέργεια“! Ως κλασσικός Ελληνάρας εγώ του λέω “Έλα ρε φίλε, βάλε ένα σποτάκι και δε θα το μάθει κανείς“. Μου λέει “δε γίνεται, αλλά θα πάω να διαβάσω τους νόμους να δω αν υπάρχει κάποιος τρόπος να φωτιστεί“. Γυρίζει πίσω και μου λέει ότι ανακάλυψε άλλο νόμο που λέει ότι υπάρχει ένα συγκεκριμένο πουλί που έρχεται από τον Βορρά και κάνει στάση εδώ και το οποίο έχει πρόβλημα με το φώς και αν το φωτίσεις το βράδυ, αυτό ζαλίζεται, παθαίνει ψυχολογικά προβλήματα και πέφτει! Αρχίσαμε να γελάμε με τους οργανωτές. Τελικά δεν το φωτίσαμε! Στην Ιταλία δε θα γινόταν αυτό. Θα ήταν όλο το έργο παράνομο! Θα κάναμε ότι θέλαμε. Θα βρίσκαμε τρόπο. Άλλες κουλτούρες. Στο Palm Beach στη Florida τσακωνόμουν με έναν πολιτικό μηχανικό Γιαπονεζοαμερικάνο που πάει και μου βάζει κάτι θεμέλια τεράστια. Του λέω ότι δε χρειάζονται όλα αυτά. Δε θα φτιάξουμε ουρανοξύστη. Μου απαντάει ότι είναι απαραίτητα γιατί έχει τυφώνες. Του λέω σιγά μην περάσει πάνω από το έργο μου τυφώνας. Άρχισαν να ρίχνουν μπετά και φτιάχνουν μια τεράστια θεμελίωση. Την ίδια χρονιά περάσανε πάνω από το έργο μου 3 τυφώνες! Το είδα στο CNN και τον πήρα τηλέφωνο να του πω συγγνώμη.
Ποιά είναι η σχέση σας με το χρήμα;
Μ’ αρέσει πολύ το χρήμα! Είναι πολύ σημαντικό γιατί μου επιτρέπει να είμαι ελεύθερος. Να μπορώ να αγοράσω ένα φορτηγό να μεταφέρω τον εξοπλισμό μου, να μπορώ να πάω στην Κίνα και να δω μια έκθεση. Είναι όμως εργαλείο. Είναι γελοίο ο σκοπός σου να είναι να έχεις ένα τραπεζικό λογαριασμό που να τον βλέπεις να μεγαλώνει. Πρέπει να είσαι άρρωστος για να το κάνεις αυτό. Εγώ είμαι φοβερά σπάταλος. Χρησιμοποιώ το χρήμα για να κάνω έργα. Τα επενδύω όλα μέσα στη δουλειά μου. Άρα είναι χρήσιμο το χρήμα.
Αν είχατε τη δυνατότητα να ξαναζήσετε μια στιγμή, ποιά θα ήταν αυτή;
Τη γέννηση της κόρης μου. Ήμουν στο μαιευτήριο και μου τη έδωσαν στην αγκαλιά και της έκοψα εγώ τον ομφάλιο λώρο. Ήταν ένα γεγονός που ξεφτίλισε ότι είχα κάνει στη ζωή μου. Το πιο σημαντικό γεγονός. Μεγαλειώδες.
Ποιανού η γνώμη σας επηρεάζει περισσότερο;
Του απλού πολίτη. Θυμάμαι παλιά στο ατελιέ μου φώναζα τη γιαγιά μου και τη ρώταγα ποιό έργο της αρέσει. Διάλεγε τα καλύτερα έργα! Απλή γυναίκα που είχε ζήσει σε επαρχία, αλλα είχε απίστευτο ένστικτο πάνω στην ποιότητα.
Είστε καθηγητής στο ΑΠΘ. Πώς προέκυψε;
Κατά λάθος! Δεν είχα σκεφτεί ποτέ να γίνω καθηγητής. Μιά ομάδα καθηγητών με βρήκαν και μου λένε ότι πρέπει να έρθω να διδάξω. Εγώ δεν ήθελα. Τους είπα ότι όταν ήμουν μαθητής με είχαν αποβάλλει από όλα τα σχολεία του νομού! Με πιάσανε όμως στο πιο ευαίσθητο σημείο μου. Μου λένε ότι πρέπει να το κάνω για την Ελλάδα. Μου βάλανε διλήμματα εθνικιστικά και με πείσανε.
Πως βλέπετε τα νέα παιδιά. Είναι ελπιδοφόρα η νέα γενιά;
Βεβαίως. Υπάρχουν πολλές προσδοκίες. Πάντα ελπίζεις ότι η νέα γενιά θα μας σώσει. Βέβαια δεν κατάφερε καμία γενιά να μας σώσει! Πάντα ελπίζουμε ότι θα έρθει κάποιος να μας πει “Είστε ηλίθιοι και τα κάνατε όλα σκατά και θα τα έρθουμε εμείς να τα κάνουμε όλα σωστά” γιατί πράγματι τα κάναμε όλα λαμπόγυαλο. Η γενιά η δική μου χρεοκόπησε την Ελλάδα. Ελπίζουμε η νέα γενιά να τα κάνει λίγο καλύτερα.
Ετοιμάζετε κάποιο νέο project αυτό τον καιρό;
Πολλά. Τώρα στείλαμε ένα έργο στο Κάϊρο που λέγεται “Φεγγάρι” και θα πάμε να το στήσουμε. Επίσης μιά έκθεση στο μουσείο του Lecce στην Ιταλία που βάζω ένα μόνιμο δημόσιο έργο εκεί. Κάποια project στη Σαουδική Αραβία… Ωραίες περιπέτειες.
Όπως τα μηνύματα στα μπουκάλια που ταξιδεύουν χρόνια για να βρουν κάποιο παραλήπτη, θέλω να δώσετε κι εσείς ένα μήνυμα στις γενιές του μέλλοντος. Ένα μήνυμα που θα διαβαστεί ας πούμε σε 100 χρόνια από τώρα. Ένα μήνυμα από εσάς για εκείνους.
Εμείς τα κάναμε σκατά. Μην κάνετε κανένα αστείο και αντιγράψετε αυτά που κάναμε. Ειδικά η γενιά του πολυτεχνείου ήταν καταστροφή. Μας οδήγησε στη χρεωκοπία. Η γενιά η δική μου κατέστρεψε την Ελλάδα. Μην μας παίρνετε λοιπόν πολύ στα σοβαρά.
Σας ευχαριστούμε για αυτή την απολαυστική συνέντευξη και σας ευχόμαστε να συνεχίσετε να ομορφαίνετε τις πόλεις του κόσμου με τις δημιουργίες σας.
Θέλω να σας δώσω συγχαρητήρια γιατί είστε νέα παιδιά και κατάλαβα ότι έχετε δουλέψει τη συνέντευξη και είναι σπάνιο να βρεις ανθρώπους που έχουν δουλέψει μια συνέντευξη. Να ‘στε καλα._
Συνέντευξη – Επιμέλεια: Βίκτωρ Φωτεινόπουλος
Φωτογραφίες: Αναστασία Απειρανθίτου
